अस्ति शनिवार कम्युनिष्ट पार्टीका संस्थापक नेता नरबहादुर कर्माचार्यको स्मृति दिवस पारेर आयोजित एक कार्यक्रममा माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले आफ्नो दुःखेसो नमज्जासंग पोखे । मन्त्री बन्न चाहनेहरुको भिड र घेराबन्दीबाट बल्लतल्ल उम्केर आएको भन्दै भएभरका सबै सांसदहरु मन्त्रीका आकांक्षी भएको हुंदा आफु सारै तनावमा रहेको उनले गुनासो व्यक्त गरे ।
मन्त्री बन्न पाए ठिक छ नत्र यो नेतृत्व नै खराव छ भन्दै धारेहात लगाएर गुट वा पार्टी नै परिवर्तन गर्ने संस्कार हुर्कंदो छ । यो समस्या प्रचण्डको माओवादीमा मात्र होईन, अन्य सबै राजनीति दलहरुमा व्याप्त छ । यस्तै तनाव सरकारको नेतृत्वकर्ता देउवालाई पनि होला भनेर सहजै अनुमान गर्न सकि एमालेभत्र पनि यो प्रवृत्तिले राम्रैसंग जरा गाडेको थियो ।
माओवादी छोडेर एमाले समात्ने ७ भाइ र दलको निर्देशन उलंघन गरेर देउवालाई भोट हाल्ने ८ भाइ पनि कुनै न कुनै रुपमा मन्त्री पाउंदा वा नपाउंदाको परिणाम हो भनेर सजिलै भन्न सकिन्छ । यो अब कुनै एउटा अमुक दलको मात्रै चिन्ता र सरोकार होईन, सबै दलहरुमा देखिने आम प्रवृत्ति हो । कम्युनिष्ट र मधेसवादी दलमा त झन् सत्ता प्राप्ति एउटा अभिषाप नै बन्ने गरेको छ । किनकी सडकमा एक ढिक्का, एकमत देखिएका उनीहरु सत्तामा पुगेपछि प्रायः फुट्ने गरेका छन् ।
समस्या दलभित्रको आन्तरिक लोकतन्त्र र बिधिको अनुसरणमा छ । कांग्रेस, कम्युनिष्ट, मधेसवादी प्रायः सबै दलहरुमा आन्तरिक लोकतन्त्र कमजोर छ । बिधि र पद्दतीले चल्ने भन्दा पनि दल प्रमुखको मुखको शासन र गुटगत आग्रहले पार्टी चलाउंदै आएका छन् । संसारमा जेजस्ता अभ्यास र परम्पराहरु स्थापित छन्, ती यत्तिकै सनकका भरमा बनेका या बनिबनाउ प्राप्त भएका थिएनन् । लोकतन्त्र आफैंमा एउटा हिंसात्मक राजनीतिक तथा वर्गीय संघर्षको उपज हो ।
राजा र कुलीनका हातमा एकलौटी रहेको सत्ता र शक्तिलाई जनप्रतिनिधिसम्म ल्याउन दुनियांले निकै ठूलो संघर्ष गरेका छन् । हाम्रो आफ्नै इतिहासले पनि यही बताउंछ । एकपटक कुलीनबाट जनतामा सरेको शक्ति र सत्ता आफैंमा जनताको परिभाषाभित्र पर्ने आममानिससम्म पुगेकै छैन । लोकतन्त्रमा यस्ता केही विशेषता यसले अंगालेको हुन्छ, जहां साधारण मानिसले पनि न्याय र सुरक्षाको सम्भावना देख्न् । त्यही िन आशाले उदारादी लोकतन्त्रलाई अहिलेसम्म टिकाइरहेको छ । यस्तो आशा जगाउने दुईवटा मात्र मूल पक्षहरु छन् ।
पहिलो, विधि र पद्धतिको पालना । दोस्रो, यस्ता विधि र पद्धतिलाई परीक्षण गर्ने मर्यादित र सम्मानित संस्था । अदालत मात्रै पूर्ण सत्यका साथ न्याय निरुपण गर्ने निरपेक्ष सत्ता वा शक्ति अवश्य होइन । विश्वविद्यालय आफैंमा पूर्ण सत्य स्थापित गर्ने ज्ञानको केन्द्र मात्र पनि होइन । यिनमा तत्कालीन वर्गसत्ताका छाप हुन्छन् र सोहीअनुरूपको पक्षधरता यिनमा पनि हुन्छ ।
तर, यिनले आमरूपमा न्यायको पक्ष लिने र आमरूपमा आलोचनात्मक चेत निर्माण गर्ने भएकैले यिनीहरूमा एकप्रकारको भरोसा गरी समाज टिकेको हुन्छ । लोकतन्त्र बलियो हुन यस्ता संस्थासहित समाजका बहुआयामिक समस्या र आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्ने अनेकथरी संस्थाको जग बलियो हुनुपर्छ । तिनले आफ्ना उद्देश्य अनुरूपका आचरण र व्यवहार गरे भने मात्र लोकतन्त्र बलियो हुने हो । सरकारका निर्वाचित अंग या संविधानले व्यवस्था गरेका संस्था र संरचना मात्र पनि लोकतन्त्रका आधारहरु होइनन् ।
केहि समयअघि सरकारले देश र समाजसामु उपस्थित अवसर र चुनौतीबारे अध्ययन गर्न र राज्यका नीतिलाई तदनुरूप सञ्चालन गर्न सुझाब दिने उद्देश्यले नीति अनुसन्धान प्रतिष्ठान गठन गरेको थियो । त्यसका संयोजकका रूपमा सरकारले नियुक्त गरेका प्राध्यापक समाजशास्त्री चैतन्य मिश्रले सात महिनामै संस्थाबाट राजीनामा दिनु परेको थियो ।
उनले अहिलेसम्म पनि यसका लागि सरकारलाई दोष लगाएका या सरकारका तर्फबाट अनुसन्धानमा हस्तक्षप भएक भनने आकषेप लगाएका नन्, तर के बुझ्न सकिन्छ भने उनलाई जुन उद्देश्यसाथ काम गर्न भनिएको थियो, त्यस्तो वातावरण सरकारले नै बनाएन । यसको अर्थ हो, अध्ययन र अनुसन्धानको काम गर्न गठित संस्थालाई उत्प्रेरित गर्ने वातावरण हाम्रो राज्य संयन्त्रका काम कारबाहीमा नितान्त अभाव छ भन्न सकिन्छ ।
कम्युनिष्ट पार्टीभित्र फलामे अनुशासन हुन्छ भन्ने गरिन्छ । तर, आजभोलि उक्त फलामे अनुशासन भुत्ते भएको छ । पार्टीभित्र आलोचनात्मक चेत हराउंदै गएको छ । शिर्ष नेतृत्व नै आलोचनादेखि डराउंछ । आफ्ना वरिपरि “एस म्यान” खडा गरेर चाकडी, प्रशंसा र देवत्वकरण गराउने धुनमा तल्लीन देखिन्छ । प्रशंसा र आत्मरतिमा रमाउने नेतृत्वले आलोचनालाई पचाउन सक्दैन । र आलोचक हरुलाई किनाराकृत गर्ने वा निस्तनावुद पार्ने षडयन्त्रमा आफुलाई उभ्याउने गरेका छन् वर्तमानका नेतृत्ववर्गले ।
आफैले गरेको गल्ती कमजोरीलाई आफैले पहिचान गरी वा अरुले देखाएको आलोचनालाई स्वीकार गरी गल्ती महशुस गर्ने बिधि नै आत्माआलोचना हो । अराजकताको अर्को नाउं अनुशासनहीनता हो । अनुशासन कायम गर्न नसक्नु नेतृत्वको कमजोरी हो । दलभित्र अराजकता फस्टाउंदा सो दललाई मात्र नोक्सानी हुने होइन, यसबाट दलीय प्रणाली र लोकतन्त्रलाई नै क्षति पुग्न गएको छ । त्यसबाट सो दलको अस्तित्वमा मात्र प्रश्न उठ्दैन त्यसको संगसंगै दलीय प्रणाली र त्यसमा उभिएको लोकतन्त्रमाथि पनि अनेक शंका उपशंका उठ्छ । लेनिनवादी संगठनात्मक सिद्धान्त मान्ने बिश्वका कम्युनिष्टहरुले बैठकहरुमा सुरुमा वा अन्तिममा सबैले सबैको आलोचना गर्ने र फेरि सबैले आफ्ना गल्ती कमजोरी स्वीकार गरि कमजोरी पुष्टि ए कमजोरीको प्रकृतिनुसार आत्आलोचना, स्ष्टीकरण वा कारवाही व्यहोर्ने गर्दछन् । नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरुमा पनि विभिन्न बेलामा भएका बैठकहरुले कमजोरीहरुको सिंहावलोकन गरी पार्टीबाट निष्काशनसम्मको कारवाही भएको इतिहास छ । तर, आजभोलि यो एकादेशको कथा झैं भैसक्यो ।
कम्युनिष्टहरुले मान्ने गरेको संगठनको सिद्धान्त लेनिनवादी संगठनात्मक सिद्धान्त नै हो । लेनिनवादी सिद्धान्तको मुख्य आधार भनेको पार्टीका हरेक सदस्य संगठनको मातहत हुनु पर्दछ भन्ने हो । यो सिद्धान्तले भन्दछ ‘व्यक्ति संगठनको मातहत हुनु पर्दछ, अल्पमत बहुमतको मातहतमा हुन्छ, तल्लो कमिटी माथिल्लो कमिटीको मातहतमा हुनु पर्दछ ।
पार्टीका सबै संगठनहरु केन्द्रीय कमिटीको मातहत हुनु पर्दछ । केन्द्रीय कमिटी महाधिवेशनको मातहत हुनुपर्दछ र महाधिवेशन पार्टीका संगठित सदस्यहरुको मातहत हुनु पर्दछ । लेनिनवादी संगठनात्मक सिद्धान्तको अर्को मुल आधार जनवादी केन्द्रीयता पनि हो । जनवाद र केन्द्रीयता एक अर्काका परिपुरक हुन्छन् । जनवाद बिनाको केन्द्रीयता निरंकुश हुने गर्दछ भने केन्द्रीयताबिनाको जनबाद अराजक बन्दछ ।
जनबादमा हरेक सदस्यहरुले आफ्नो कुरा राख्न पाउने, संगठनमा चुन्न र चुनिन पाउने, पार्टीमा उठेका मुद्दाहरुमा बहस गर्न पाउने जस्ता अधिकारहरु पर्दछन् भने जनवादी अधिकार प्रयोग गरेर नेतृत्वमा पठाई– एकाहरुले पठाउनेहरुमाथि शासन गर्न पाउने अधिकार केन्द्रीयतामा व्यवस्था गरिएको हुन्छ । त्यस्तै सिद्धान्तको अर्को महत्वपूर्ण पाटो हो आत्माआलोचना । पार्टीका बैठक हरुमा हरेक पदाधिकारीले आफ्नो कमी कमजोरी आफै प्रस्तुत गर्न पाउने र आफुबाट अञ्जानमा भएका कमजोरीलाई सच्याउने प्रतिवद्धतासहित आत्माआलोचित हुनु नै आत्मा आलोचनाको विधि हो । बैठकमा आफुबाट भएको कमजोरी बुंदागतरुपमा प्रस्तुत गर्ने र अब उप्रान्त त्यस्ता गल्ती हुने नन् भने नय ैठकका सदस्यहरुाई िस्वस्त पार्ने विधिलाई आत्माआलोचनाको विधि भनिन्छ ।
तर, एमाले, माओवादीलगायतका कम्युनिष्ट पार्टीहरुमा भएका बैठक र गरिएका आलोचना–आत्मालोचनामा अबका दिनमा कुनकुन कुरा नदोहोरिने हुन् ? पार्टीमा के के कुरामा भिन्नता आउने हो ? अहिले सम्म नेताहरुले गरेको कमजोरीहरु केके हुन् ? सुधार्ने प्रतिबद्धता केके हुन ? अहं ! कुनै पार्टीमा केहि पनि सुन्न पाइएको छैन । जसले जे भने पनि दलहरुमा देखिएको अहिलेको लडाईं पार्टीलाई विधि र बिधान बाट संचालन गर्नुपर्छ भन्ने विषय आवरणमा केन्द्रित भएको त देखिन्छ । तर, अन्तर्यमा भने फेरि पनि शिर्ष नेताहरुको इगो र व्यक्तिगत अहंकारको प्रतिफल नै हो भन्न सकिन्छ । एकले अर्कोलाई स्वीकार गर्न नसक्ने प्रवृत्तिको टकराव यतिबेला हरेक दलमा देखिएको छ ।
एमाले अध्यक्ष ओली, बरिष्ठ नेता नेपाललगायत सबै नेताहरुले इमान्दारीपूर्वक आत्माआलोचना गरेका हुन भने आम पार्टी सदस्यहरुले शिर्ष नेताहरुले गरेको आलोचनाको बुंदाहरु अवश्य सुन्न पाउने छन् । नेताहरुले स्वीकार गरेको भनिएको कमी कमजोरीहरु के के हुन् सबैले जान्न पाउने छन् । फुटको संघारमा पुगिसकको एमाले एकतालाई जोगाउने सुत्र भनेकै दुबै पक्षको संयुक्त बैठक बसेर आलोचना–आत्मालोचनाको बिधि हो ।
यसले नयां आधारमा नयां एकताको जन्म गराउंछ । त्यसैगरी, माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डका हालका दुःख र तनावको निरा करण पार्टीभित्र बिधिको विकास नै हो । माक्र्स, लेनीन र माओले प्रष्टसंग देखाएको र संसारभरिका कम्युनिष्टहरुले अंगिकार गरेको नियम, बिधि र अनुशासनको परिपालना नै प्रचण्डलाई तनावबाट मुक्ति दिलाउने र ओली–नेपाललाई एक गराउने अचुक अस्त्र हो ।
: अस्तु :
